Wiek przedszkolny cechuje swoista dynamika rozwoju uczuciowego. Reakcje emocjonalne małych dzieci powstają szybko, często niewspółmierne do bodźców. Maja one intensywny przebieg, cechują się nietrwałością, zmiennością.
Dzieci rozpoczynające edukację przedszkolną nie są jeszcze zdolne do opanowywania swoich uczuć. Zjawa i nieopanowana gra uczuć połączona jest u małego dziecka z rozchwianiem równowagi i swe źródła czerpie z pobudliwości emocjonalnej, spowodowanej przewagą pobudzenia nad hamowaniem w czynnościach niedojrzałego jeszcze systemu nerwowego.

Emocje dzieci przejawiają się w sposób bardzo ekspresyjny. Mimika i pantomimika przeżyć emocjonalnych jest bogata. Dzieci uzewnętrzniają radość, gniew, strach w śmiechu i w płaczu, w żywych gestach, ruchach, w słowach, którym w zależności od przeżycia emocjonalnego nadaje się odpowiednia intonację. Występuje podział na uczucia przyjemne i pozytywne ( radość, miłość, współczucie) oraz na przykre i negatywne( gniew, strach, zazdrość). Te odgrywają dodatnią rolę w życiu dzieci, przyczyniają się do rozwoju osobowości i konstruktywnego współdziałania społecznego, natomiast uczucia negatywne utrudniają rozwój i obniżają poziom kontaktów międzyludzkich.

Wśród uczuć wyodrębnia się afekty, wyrażające się gwałtownym i szybkim przebiegiem, wybuchy radości, gniewu itp. Uczuciom, wśród których wyróżnia się uczucia intelektualne, społeczno – moralne i estetyczne, przeciwstawia się emocje, jako reakcje genetycznie wcześniejsze, bardziej prymitywne (np. przyjemność, gniew itp.). Wraz z rozwojem układu nerwowego następuje rozwój uczuć, które w porównaniu z emocją zostają wzbogacone przez procesy umysłowe, grę wyobraźni i myśli.

Gniew jest reakcją występującą już w okresie, wczesnoniemowlęcym w wyniku pojawienia się przeszkody utrudniającej poruszanie się. Nieco starsze dzieci gniewają się i złoszczą, gdy pozbawione zostają ulubionego przedmiotu lub ogranicza się ich swobodę przez włożenie do kojca. Dzieci przedszkolne okazują gniew w sytuacji, gdy ktoś przerywa ulubiona zabawę lub pozbawia zabawki. Najstarsza przedszkolna grupa wiekowa, wyraża swój gniew w sytuacji, gdy są przez kogoś oszukane, gdy są bite lub karcone. Od czwartego roku życia intensywność ilość reakcji gniewu maleje. Począwszy od okresu, w którym dziecko opanowało mowę , fizyczne przejawy gniewu ustępują formom werbalnym. W miarę postępów uspołecznienia dziecko uczy się opanowywać wybuchy złego humoru, uczy się współżycia z rówieśnikami, a także rozumie konieczność porządkowania się nakazom starszych.

A. Gesell uważa, iż następuję fluktuacja emocji w kolejnych latach życia. Podłożem tej zmienności, w myśl Gesella jest rytm neurobiologiczny rozwoju ontogenetycznego. Zgodnie z tym rytmem dziecko przechodzi od stanu równowagi i dobrego przystosowania się uczuciowego do swego otoczenia do fazy kryzysu emocjonalnego utraty tej równowagi w okresie następnym, po czym następuje znów zrównoważenie emocjonalne, oparte na nowych formach adaptacji do środowiska . W myśl tej teorii sześciolatek przechodzi kryzys. Skłócony z całym światem, ekspansywny i gwałtowny, potrafi, gdy chce zachowywać się grzecznie i układnie. Jednak takie chwile trwają bardzo krótko. Przeważa podniecenie, agresja, która znajduje upust nierzadko w czynnościach destrukcyjnych, napaściach słownych i okrucieństwie stosunku do innych dzieci jak i zwierząt. Ten krytyczny etap mija dopiero u siedmiolatka. Dziecko wstępuje w wiek rozumu, potrafi lepiej panować nad swymi afektami i impulsami, jego pobudliwość zmniejsza się. W młodszym wieku szkolnym zmienia się rola przeżyć emocjonalnych toku działania. Dzieci starsze potrafią stawiać sobie odległe cele, emocje towarzyszą planowaniu czynności i jej realizacji. Dzieci przewidują nie tylko intelektualne, lecz i emocjonalne skutki swoich działań.

W wieku przedszkolnym współzależność miedzy sferą emocjonalną a ogólnym rozwojem dzieci jest ściśle powiązana. Wszelki dyskomfort w sferze somatycznej, choroba, zmęczenie, głód, senność powodują zaburzenia w działaniu sfery emocjonalnej i odwrotnie, przygnębiające przeżycia, napięcie uczuciowe mogą zakłócać prawidłowy przebieg somatycznego rozwoju dziecka, zwalniać tempo jego wzrostu, przyrostu wagi. Odbijać się również ujemnie na apetycie, śnie, aktywności ruchowej.

Przykre stany emocjonalne osłabiają u dzieci aktywność umysłową i chęć działania. Przeżycia przyjemne pobudzają natomiast fizjologiczne czynności organizmu oraz aktywność ruchową i psychiczna dziecka. Prawidłowy rozwój emocjonalny zależy od tego, w jakiej mierze otoczenie bierze pod uwagę emocjonalne potrzeby dziecka. Należy stwarzać takie sytuacje, które dają dziecku dobre samopoczucie, zadowolenie z życia. Wiązać się one będą z poczuciem własnej sprawności fizycznej, twórczymi i samodzielnymi działaniami, wchodzeniem w kontakty z innymi ludźmi. Będzie to również potrzeba wrażeń i przeżyć, które jednak nie powinny przekraczać granic wytrzymałości systemu nerwowego. Dziecko musi odczuwać wokół siebie życzliwość, uznanie. Daje mu to poczucie bezpieczeństwa i własnej wartości.

W rozwoju emocjonalnym ważną i decydującą rolę odgrywa rodzina, która otaczać powinna dziecko mądra miłością. Dbać po higieniczny, uregulowany, spokojny tryb życia. Szczególnie ważne są więzi emocjonalne łączące dziecko z matką, gdyż również one warunkują prawidłowy rozwój emocjonalny i społeczny.

 Opracowała: Aneta Radlak

• [1] M. Przetacznik, G. Makieło , Psychologia rozwojowa i wychowawcza wieku dziecięcego, WSIP, Warszawa 1985, s. 182
• [1] (red.)M. Żebrowska, Psychologia rozwojowa dzieci i młodzieży, Warszawa 1975, s.488